Η λεηλασία της Κωνσταντινούπολης δεν έχει προηγούμενο στην ιστορία. Για εννέα αιώνες η μεγάλη αυτή πόλη ήταν πρωτεύουσα της χριστιανοσύνης. Ήταν γεμάτη με έργα τέχνης που είχαν διασωθεί από την Αρχαία Ελλάδα και με αριστουργήματα φιλοτεχνημένα από τους ίδιους τους χειροτέχνες της. Οι Βενετοί κατά τ’ άλλα γνώριζαν την αξία αυτών των αντικειμένων. Όπου μπόρεσαν, άρπαξαν θησαυρούς και τους μετέφεραν στην πόλη τους για να διακοσμήσουν πλατείες, εκκλησίες και παλάτια. Όμως οι Γάλλοι και οι Φλαμανδοί ήταν πλημμυρισμένοι με καταστροφικό μένος. Ξεχύθηκαν ουρλιάζοντας στους δρόμους και στα σπίτια, άρπαζαν ό,τι έλαμπε και κατέστρεφαν ό,τι δεν μπορούσαν να μεταφέρουν, κάνοντας στάσεις μόνο για να σκοτώσουν, να βιάσουν ή να ανοίξουν τα κελάρια για να πιουν. Δεν γλίτωσαν ούτε μοναστήρια ούτε εκκλησίες ούτε βιβλιοθήκες. Στην ίδια την Αγία Σοφία, μεθυσμένοι στρατιώτες εθεάθησαν να σκίζουν τις μεταξωτές κουρτίνες, να κομματιάζουν το μεγάλο ασημένιο εικονοστάσιο και να ποδοπατούν ιερά βιβλία και εικόνες. Καθώς κάποιοι έπιναν χαρούμενα από τα δισκοπότηρα του ιερού, μια πόρνη ανέβηκε στον πατριαρχικό θρόνο και είπε ένα άσεμνο γαλλικό τραγούδι. Επιτέθηκαν και στις μοναχές στα μοναστήρια. Λεηλατήθηκαν τόσο τα παλάτια όσο και τα καταγώγια. Τραυματισμένα γυναικόπαιδα κείτονταν και πέθαιναν στους δρόμους. Για τρεις μέρες συνεχίστηκαν αυτές οι αποτρόπαιες σκηνές λεηλασίας και σφαγής, μέχρι που ρημάχτηκε τελείως αυτή η μεγάλη και πανέμορφη πόλη. Ακόμα και οι Σαρακηνοί θα έδειχναν περισσότερο οίκτο, αναφώνησε ο ιστορικός Νικήτας, και όχι άδικα.
Στο τέλος οι Λατίνοι αρχηγοί κατάλαβαν πως αυτές οι καταστροφές δεν ωφελούσαν κανέναν. Όταν οι στρατιώτες κουράστηκαν να ασελγούν, επιβλήθηκε η τάξη. Όποιος είχε κλέψει κάποιο πολύτιμο αντικείμενο υποχρεώθηκε να το επιστρέψει στους Φράγκους ευγενείς· βασάνισαν άτυχους πολίτες για να ομολογήσουν πού έκρυβαν τις περιουσίες τους. Παρά τις μεγάλες απώλειες, η αξία των λαφύρων ήταν ιλιγγιώδης. Κανείς, γράφει ο Βιλεαρδουίνος, δεν θα μπορούσε να μετρήσει το χρυσάφι και το ασήμι, τα σκεύη και τα πετράδια, τα χρυσοκέντητα υφάσματα και τα μετάξια, τις γούνες από σκίουρους και τις ερμίνες. Και προσθέτει με το εκλεπτυσμένο κύρος του ότι ποτέ από κτίσεως κόσμου δεν απέφερε τόσα πολλά η λεηλασία μιας πόλης. Όλα μοιράστηκαν σύμφωνα με τη συνθήκη: τρία όγδοα πήραν οι σταυροφόροι, τρία όγδοα οι Βενετοί και ένα τέταρτο κρατήθηκε για τον μελλοντικό Αυτοκράτορα. […]
Δεν υπήρξε μεγαλύτερο έγκλημα κατά της ανθρωπότητας από την Τέταρτη Σταυροφορία. Όχι μόνο προκάλεσε την καταστροφή ή το σκόρπισμα όλων των θησαυρών του παρελθόντος που το Βυζάντιο διαφύλαττε με ζήλο, όχι μόνο πλήγωσε θανάσιμα έναν πολιτισμό που σωζόταν υπέροχος και ζωντανός, αλλά αποτέλεσε και πράξη γιγαντιαίας πολιτικής απερισκεψίας. Δε βοήθησε σε τίποτα τους χριστιανούς της Παλαιστίνης. Αντίθετα, τους στέρησε οποιαδήποτε πιθανή βοήθεια. Αναστάτωσε όλη την άμυνα της χριστιανοσύνης. […]
Στο μεταξύ ρίζωσε το μίσος ανάμεσα στους χριστιανούς της Δύσης και της Ανατολής. Οι αφελείς ελπίδες του Πάπα Ιννοκέντιου Γ΄ και η κομπορρημοσύνη των σταυροφόρων που θεωρούσαν ότι είχαν δώσει ένα τέλος στο Σχίσμα και ότι είχαν ενώσει πάλι τις Εκκλησίες δεν επαληθεύτηκαν ποτέ. Αντιθέτως η βαρβαρότητά τους χαράχτηκε στη μνήμη και έμεινε για πάντα ασυγχώρητη. Αργότερα, χριστιανοί πρίγκιπες της ανατολικής Ευρώπης θα εισηγηθούν την επανένωση με τη Ρώμη, προσδοκώντας στη δημιουργία ενός κοινού μετώπου κατά των Τούρκων. Όμως οι λαοί τους δεν θα τους ακολουθήσουν. Δε θα μπορέσουν να ξεχάσουν την Τέταρτη Σταυροφορία. Ίσως η ρήξη των εκκλησιών της Ρώμης και της Ανατολής να ήταν αναπόφευκτη, όμως το εγχείρημα των Σταυροφοριών δηλητηρίασε τις σχέσεις τους και πια, όσες προσπάθειες κι αν έκαναν οι πρίγκιπες, το σχίσμα παρέμενε ολοκληρωτικό, ανεπανόρθωτο και οριστικό μέσα στις καρδιές των χριστιανών της Ανατολής.
Steven Runciman, Η ιστορία των Σταυροφοριών, Τόμος Γ΄, βιβλίο Β΄, κεφ. Α΄
Μετάφραση: Χρήστος Κουτούλας
Le sac de Constantinople est sans
équivalent dans l’Histoire. Pendant neuf siècles, la grande ville avait
été la capitale de la civilisation chrétienne. Elle était remplie
d’œuvres d’art qui dataient de la Grèce antique et de chefs-d’œuvre de
ses propres artisans raffinés. Les Vénitiens connaissaient du reste la
valeur de ces choses. Partout où ils le purent, ils s’emparèrent des
trésors et les emportèrent pour orner leurs places, leurs églises et
leurs palais. Les Français et les Flamands, en revanche, étaient animés
par une rage de destruction. Ils se ruaient en meute hurlante dans les
rues et les maisons, s’emparant de tout ce qui brillait et détruisant ce
qu’ils ne pouvaient emporter, ne s’arrêtant que pour tuer, violer ou
ouvrir les caves pour se désaltérer. Les monastères pas plus que les
églises ou les bibliothèques ne furent épargnés. À Sainte-Sophie
elle-même, on vit des soldats ivres déchirer les draperies de soie et
mettre en morceaux la grande iconostase d’argent tandis que les livres
et les icônes saintes étaient piétinées. Pendant que certains buvaient
joyeusement dans les calices de l’autel, une prostituée se jucha sur le
trône patriarcal pour chanter une chanson française grivoise. On
agressait les nonnes dans leurs couvents. Les palais comme les bouges
étaient saccagés. Des femmes et des enfants blessés gisaient mourant
dans les rues. Pendant trois jours les scènes atroces de pillage et de
boucherie continuèrent jusqu’à ce que l’immense et belle ville soit
dévastée. Les Sarrasins eux-mêmes eussent montré plus de compassion,
s’écria l’historien Nicétas, et avec raison.
Les chefs latins finirent par comprendre que ces
destructions ne profitaient à personne. Quand les soldats furent épuisés
de licence, on restaura l’ordre. Quiconque avait volé un objet précieux
fut obligé de le restituer aux nobles francs ; et l’on tortura les
malheureux citoyens pour leur faire avouer où étaient cachés leurs
biens. En dépit de tout ce saccage gratuit, la hauteur du butin était
vertigineuse. Personne, écrit Villehardouin, n’aurait pu compter l’or et
l’argent, la vaisselle et les joyaux, les brocarts et les soies, les
fourrures, le vair, le petit-gris et l’hermine ; et il ajoute, avec
toute l’autorité de son érudition, que jamais le pillage d’une ville n’a
tant rapporté depuis la création du monde. Le fruit en fut réparti
conformément au traité ; les trois-huitièmes allèrent aux croisés,
trois-huitièmes encore aux Vénitiens et un quart fut réservé au futur
empereur.[...]
Il n’y eut jamais de plus grand crime contre l’humanité
que la Quatrième Croisade. Non seulement elle causa la destruction ou la
dispersion de tous les trésors du passé chéris par Byzance, et la
blessure mortelle d’une civilisation qui restait superbe et vivante ;
mais ce fut aussi un acte d’une folie politique gigantesque. Il ne
servit en rien aux chrétiens de Palestine. Il les priva bien plutôt
d’aides potentiels. Et il perturba toute la défense de la
chrétienté.[...]
Pendant ce temps, la haine avait été semée entre les
chrétientés orientale et occidentale. Les espérances naïves du pape
Innocent III et les vantardises complaisantes des croisés qui
considéraient avoir comblé le schisme et réuni l’Église ne furent jamais
satisfaites. Leur barbarie laissait au contraire un souvenir qui ne
passerait jamais. Les princes de la chrétienté d’Europe orientale
recommanderaient peut-être plus tard la réunion avec Rome dans le souci
sincère d’opposer un front commun aux Turcs. Cependant leurs peuples ne
les suivraient pas. Ils ne pouvaient pas oublier la Quatrième Croisade.
Peut-être était-il inévitable que l’Église de Rome et les grandes
Églises orientales s’éloignent ; mais l’entreprise croisée avait aigri
leurs relations et désormais, quels que soient les efforts de certains
princes, le schisme resterait complet, irrémédiable, définitif, dans le
cœur des chrétiens d’Orient.
Steven Runciman, Histoire des croisades, volume III, livre II, chapitre I
Traduction : Guillaume Villeneuve. Texte copié dans le site : http://www.guillaume-villeneuve-traducteur.fr/spip.php?article49
